معاون کنترل آفات سازمان حفظ نباتات در مصاحبه با روابط عمومی سازمان حفظ نباتات در ادامه مباحث مدیریت تلفیقی آفات از چالشهای مدیریت تلفیقی آفات در قرن بیستویکم گفت.
دکتر مسعود لطیفیان درباره چالشهای مدیریت آفات در قرن بیستویکم اظهار داشت: ظهور حشرهکشهای شیمیایی مصنوعی که بلافاصله پس از جنگ جهانی دوم معرفی شدند، الگوی جدیدی را در زمینه مدیریت آفات ایجاد کرد. حشرهکشهای هیدروکربن کلر، ارگانوفسفره و کاربامات دارای مشخصاتی مناسب نظیر تولید ارزان، کاربرد نسبتاً ساده، سریعالعمل و بسیار مقرونبهصرفه بودند. آنها همچنین انعطافپذیری قابل توجهی در اتخاذ استراتژی کنترل ارائه دادند. تقریباً برای هر آفت، یک یا چند آفتکش شیمیایی وجود دارد که میتواند مشکل را کاهش دهند. این مزایا از نظر اقتصادی بهراحتی قابل اندازهگیری بود. با هر واحد مالی هزینهشده برای مدیریت آفات چندین واحد در افزایش عملکرد محصول نتیجه حاصل میشد.
اما راحتی و رضایت خاطر ناشی از استفاده گسترده از آنها با مشاهده تأثیرات مخرب بر سلامت انسان و محیط زیست، حدود دو دهه پس از معرفی آنها جابجا شد. تحمل هزینههای پنهان از نظر اقتصادی دشوار بود و این چالش باعث شد تا در کشورهای صنعتی ارزش ناشی از منافع آشکار استفاده از آفتکشهای شیمیایی در برابر خطرات فراوان کاربرد آنها مقایسه شوند.
صنایع شیمیایی با کشف حشرهکشهای جدیدتر با افزایش انتخاب نسبت به آفات هدف و کاهش سمیت برای پستانداران، نگرانی در مورد اثرات مضر – بهویژه تأثیرات سلامتی در انسان – واکنشن شان دادند. با این حال، حتی گروه حشرهکشهای نئونیکوتینوئید neonicotionoid که در دهه ۱۹۹۰ معرفی شدند و در حال حاضر پرمصرفترین محصولات در نوع خود در سراسر جهان هستند به دلیل تأثیرات منفی آنها بر گردهافشانها و پرندگان اکنون با محدودیتهای شدیدی روبرو هستند. امروزه، از طراحی پیشرفته مولکولی با کمک رایانه برای تولید نسل بعدی آفتکشها با اثربخشی بیشتر استفاده میشود که نیاز به میزان غلظت مصرف کمتر آنها برای کنترل آفات در محصولات کشاورزی است.
دکتر لطیفیان از اهمیت کنترل عوامل خسارتزای گیاهی گفت و خاطرنشان کرد: در سراسر جهان، تلفات قبل از برداشت در محصولات کشاورزی بهطور متوسط ۳۵٪ است. این خسارت باعث از دست دادن انرژی، خاک، آب و سایر منابع است. از طرف دیگر، بهطور گستردهای پذیرفته شده است که در غیاب آفتکشهای شیمیایی و مقاومت گیاهان میزبان (ازجمله محصولات اصلاحشده ژنتیکی)، خسارت در بسیاری از موارد به سطح ۵۰-۸۰٪ میرسد. همزمان افزایش دانش در مورد اثرات مضر استفاده گسترده از آفتکشهای شیمیایی، هدف ثانویهای در مدیریت تلفیقی آفات مطرح شد و آن کاهش استفاده از سموم شیمیایی بود. این هدف، هسته اصلی حرکت به سمت مدیریت تلفیقی آفات (IPM)، استفاده از دو یا چند ابزار مدیریت آفات با هدف به حداقل رساندن استفاده از آفتکشهای شیمیایی یا استفاده از آنها به عنوان “آخرین چاره” بود.
وی با تبیین استراتژیهای جدید جایگزین استفاده از آفتکشهای شیمیایی و نتایج آنها گفت: در همان زمان که صنایع کشاورزی در تولید آفتکشهای جدید بیشتر سرمایهگذاری کردند. دانشمندان در دانشگاه، دولت و شرکتهای خصوصی شروع به توسعه طیف گستردهای از استراتژیهای جایگزین برای کنترل آفات نمودند. این استراتژیهای کنترل بهخصوص در قاره آمریکا بهطور گستردهای رشد کرده و اخیراً یک متاآنالیز در مورد تأثیرات آن منتشر شده که با کاهش استفاده از سموم شیمیایی به میزان ۳۷٪، متوسط عملکرد محصول ۲۲٪ افزایش یافته است.
آنچه میتوان گفت این است که هیچ یک از این استراتژیها درمان قطعی در مدیریت تلفیقی آفات نبوده و آفتکشهای شیمیایی به دلیل گستردگی بینظیر کاربرد، همچنان سنگ بنای مدیریت آفات در اکثر سیستمهای تولید باقی ماندهاند. علاوه بر این، پیشرفتهای فناوری در فرمولاسیون مواد موثره آفتکشها، اعم از شیمیایی یا زیستی به احتمال زیاد هم کارآیی آنها را بهبود میبخشد و هم اثرات نامطلوب محیطی آنها را به میزان قابل توجهی کاهش میدهد. میکروکپسولها و فرمولاسیون ذرات نانو در این زمینه بسیار امیدوارکننده به نظر میرسند.
تولید مواد غذایی ارگانیک که اساساً استفاده از آفتکشهای مصنوعی اجتناب میکند، نگاه جدیدی به آینده مدیریت آفات ارائه میدهد. تولید غذای ارگانیک در ایالات متحده آمریکا و اتحادیه اروپا در دهه آغاز سال ۲۰۰۸ به میزان ۷۷٪ رشد داشته است، اما در سال ۲۰۱۷ تنها ۵.۵٪ از کل مواد غذایی تولیدی را شامل میشود. در کشورهایی که استانداردهای زندگی به سرعت درحال افزایش هستند، نگرانیهای مربوط به ایمنی مواد غذایی در بین مردم، تقاضای موادغذایی ارگانیک و سالم را به حدی افزایش داده که تقاضا بیش از عرضه است.
دکتر لطیفیان تقابل میان مصرف آفتکشها و اعمال روشهای مدیریت تلفیقی عوامل خسارتزا در ایمنی و سلامت غذایی را تشریح کرد و خاطرنشان کرد: متاسفانه اعتماد عمومی به ابزار مدیریت آفات کم است و سازمانهای دولتی که وظیفه مدیریت تلفیقی آفات را دارند به فشارهای عمومی پاسخ میدهند و ناچار به استفاده از استراتژیهای پرمخاطره میشوند. درحالیکه دانشمندان کاملاً توافق دارند که خطرات ناشی از این استراتژی همچنان زیاد است. این ناسازگاری نتیجه تمرکز بر فناوری شیمیایی است نه ایمنی محصولات بهدستآمده با استفاده از چنین فناوریهای شیمیایی.
دستاندرکاران تولید ارگانیک و IPM هر دو طرفدار تشدید استراتژیهای اکولوژیکی مدیریت تلفیقی آفات هستند و اعتقاد دارند که استراتژیهای مدیریت اکوسیستم مانند کنترل بیولوژیکی ازطریق دشمنان طبیعی را باید در تولیدات گیاهی ارتقا داد. برخی از گزینههای مدیریتی غیرشیمیایی نیز که تأثیرات مثبتی بر طیف وسیعی از اجزای اکوسیستم دارند در استراتژیهای مدیریت اکولوژیک قابل توسعه هستند.
معاون کنترل آفات، ایجاد و توسعه شبکههای مراقبت از محصولات کشاورزی و اجرای برنامههای مدیریت کنترل انبوهی آفات (IPM) با محوریت مبارزه زیستی (بیولوژیک) و با اولویت محصولات تازهخوری را از اقدامات سازمان حفظ نباتات برشمرد و گفت: در ایران نیز وزیران عضو کمیسیون امور زیربنایی، صنعت و محیطزیست بنا به پیشنهاد مشترک شماره ۰۲۰/۱۶۰۸۲ مورخ ۱۳۸۸/۱۰/۸ وزارتخانههای جهاد کشاورزی و بهداشت، درمان و آموزش پزشکی و سازمان حفاظت محیطزیست و مؤسسه استاندارد و تحقیقات صنعتی ایران و به استناد بند «ب» ماده (۶۱) قانون برنامه چهارم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران ـ مصوب ۱۳۸۳ـ و با رعایت تصویبنامه شماره ۱۶۴۰۸۲/ت۳۷۳هـ مورخ۱۳۸۶/۱۰/۱۰ « آییننامه اجرایی ورود، ساخت، فرمولاسیون و مصرف کودهای شیمیایی، زیستی، آلی و سموم دفع آفات نباتی» را در این راستا تصویب نمودهاند. براساس ماده ۳۸ این مصوبه وزارت جهاد کشاورزی موظف است ازطریق سازمان حفظ نباتات نسبت به ایجاد و توسعه شبکههای مراقبت از محصولات کشاورزی و اجرای برنامههای مدیریت کنترل انبوهی آفات (IPM) با محوریت مبارزه زیستی (بیولوژیک) و با اولویت محصولات تازهخوری، پایش مصرف و حملونقل سموم و اعمال استانداردهای بهداشتی و زیستمحیطی اقدام نماید. همچنین براساس ماده ۶۶ این مصوبه وزارت جهاد کشاورزی مکلف است طی یک برنامه مدون پنجساله مصرف سموم در عرصههای حساس زیستمحیطی را ممنوع یا محدود و حتیالامکان روشهای مبارزه غیرشیمیایی و بیولوژیک را جایگزین کند. همچنین براساس ماده ۶۹ این مصوبه وزارت جهاد کشاورزی موظف است با استفاده از امکانات، اعتبارات و پستهای سازمانی موجود ساختار لازم را جهت پژوهشهای هماهنگ در زمینه بهینهسازی مصرف سموم و کودهای شیمیایی و جایگزینی نهادههای غیرشیمیایی، توسعه پایدار ارگانیک (بیو) و کنترل بیولوژیک فراهم آورد و ساختار تشکیلاتی مربوط به مبارزه بیولوژیک و مبارزات غیرشیمیایی در سازمان حفظ نباتات و اداره کل جهاد کشاورزی استانها را متناسب با نیاز، بازنگری و تقویت نماید.
لطیفیان افزود: پیگیری تشکیل دفتر توسعه روشهای کنترل بیولوژیک و غیرشیمیایی آفات گیاهی در این راستا با جدیدت درحال پیگیری است. این سازمان نیز از سال ۱۳۷۴ توسعه اجرای این شیوه از کنترل آفات را در الویت برنامههای خود قرار داده و در طی دو دهه گذشته دستاوردهای خوبی به همراه داشته است بهگونهای که هم اکنون محصولات متنوع زراعی، باغی و گلخانهای کشور شامل برنج، پنبه، ذرت دانهای، گوجهفرنگی، سویا، نیشکر، نخود دیم، مرکبات، چای، توت، انار، پسته، سیب درختی، انگور و محصولات گلخانهای شامل خیار، فلفل، گوجهفرنگی و توتفرنگی تحت پوشش کنترل بیولوژیک است.
وی در پایان برنامههای آتی سازمان حفظ نباتات در توسعه شیوهنامههای کنترل بیولوژیک و غیرشیمیایی آفات گیاهی شامل را اعلام نمود:
- حمایت از توسعه کاربرد عوامل بیولوژیک و تجهیزات و فرآوردههای کنترل غیرشیمیایی آفات.
- حمایت همهجانبه از تولید مواد و عوامل بیولوژیک و تجهیزات و فرآوردههای کنترل غیرشیمیایی آفات در سطح کشور.
- حمایت از بهرهبرداران و تشکلهای کشاورزان در زمینه کنترل بیولوژیک و غیرشیمیایی آفات.
- ساماندهی و اعمال ضوابط و قوانین در فعالیتهای کنترل بیولوژیک و غیرشیمیایی.
- ایجاد پایگاه اطلاعرسانی و بانک اطلاعات علمی درخصوص کنترل بیولوژیک و غیرشیمیایی آفات.
- اهتمام در راستای توانمندسازی مولدین محصولات کشاورزی به دانش بومی کنترل غیرشیمیایی و متدهای نو با بهرهگیری از ابزارهای مشارکتی.
- استقرار و توسعه شبکههای مراقبت و پیشآگاهی بخش غیردولتی در راستای اجرای بهینه روشهای کنترل غیرشیمیایی و نظارت بر فعالیت آن.
- هدایت و تخصیص بیشتر یارانههای سموم به بخش کنترل بیولوژیک و غیرشیمیایی آفات.
- ارتقاء سطح علمی و فنی و تواناییهای کارشناسان دولتی شاغل در طرح ازطریق آموزشهای ضمن خدمت در داخل و خارج کشور.
- ایجاد ردیف اعتباری در قانون بودجه جهت توسعه کنترل غیرشیمیایی و بیولوژیک
- تجهیز و بهروز نمودن تکنولوژی داخل در جهت تولید و استفاده از فرآوردههای مورد نیاز در کنترل بیولوژیک و غیرشیمیایی آفات.
- توجه کافی مسئولین در سطح ردههای مختلف اجرایی، آموزشی، ترویجی و رسانههای خبری و ملی در جلب افکار عمومی و توجه اقشار جامعه به فواید استفاده از محصولات عاری از سموم.
- ایجاد تشکیلات خاص در امر فرآوری، معرفی و ارائه محصولات عاری از سموم و حمایت کافی از تولیدکنندگان این گونه محصولات در سطح جامعه.
- کاربردی و بهروزشدن طرحهای تحقیقاتی در زمینه کنترل بیولوژیک و غیرشیمیایی آفات.
- فراهمسازی بستر لازم در راستای تجهیز و راهاندازی مراکز گیاهپزشکی با ارائه تسهیلات بانکی.
- فراهمسازی زمینه تحت پوشش قرار دادن محصولاتی که مصرف تازهخوری داشته و رعایت دوره کارنس سموم روی آنها اهمیت زیادی دارد مانند سبزیها و محصولات گلخانهای.
