بعد از خودکفایی تولید گندم در سال جاری، برنج دومین محصول پرمصرف غذایی مردم ایران است که خودکفایی در آن نیز در سه سال آینده به شرط حفظ منابع پایه بخصوص آب و خاک، میتواند یکی دیگر از افتخارات ملی محسوب شود که وزیر جهادکشاورزی اخیراً بر تحقق این هدف براساس قانون برنامه هفتم تأکید کرد.
سطح زیر کشت برنج در کشور اکنون با محاسبه کشت دوم و راتون، ۷۰۰ تا ۷۷۰ هزار هکتار است و با وجود عدم افزایش سطح زیر کشت، به دلیل توسعه مکانیزاسیون، فعالیت شالیکاری آسانتر و تولید برنج در کشور به دلیل حمایت دولت برای خرید تضمینی و تولید بذور برنج پرمحصول و مقاوم به آفات و ورس، نظیر خزر، فجر، شیرودی، سازندگی، ندا و نعمت افزایش داشته است. در سالهای اخیر ضریب تبدیل برنج نیز با ورود کمباینهای جدید، تجهیزات نوین شالیکوبی و مدیریت مناسب افزایش و ضایعات کاهش یافته تا حدی که ضریب تبدیل شلتوک به برنج در کشور به بیش از ۶۰ درصد رسیده است.
میزان تولید برنج سفید در ایران سال ۱۴۰۰ حدود ۲ میلیون و ۱۰۰ هزار تن؛ سال ۱۴۰۱، ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار تن؛ سال ۱۴۰۲، ۲ میلیون و ۵۰۰ هزار تن بوده و در سال جاری به ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار تن رسیده است. نیاز سالانه کشور به برنج نیز بین ۳ تا ۳.۵ میلیون تن است که بخشی از آن از طریق واردات تأمین میشود. البته روند واردات در سالهای اخیر کاهشی بوده تا حدی که اگر به عنوان نمونه در سال ۱۴۰۱، حدود یک میلیون و ۷۸۳ هزار تن برنج وارد شده، این رقم در سال جاری به ۵۰۰ هزار تن رسیده است. برخی البته همین رقم را نیز مازاد بر نیاز میدانند، زیرا اگر سرانه مصرف برنج هر فرد ایرانی را حدود ۳۶ کیلو در نظر بگیریم، میزان نیاز واقعی برنج ۳ میلیون تن است، اما با توجه به شرایط سیاسی منطقه، ذخایر استراتژیک این محصول در ایران همواره بر اساس نیاز یک سال در نظر گرفته میشود.
۷۰ درصد از مزارع کشت برنج در استانهای گیلان، مازندران، گلستان و بقیه در ۱۵ استان قرار دارد. در حال حاضر ۷۲ درصد برنج به صورت مکانیزه و ۲۸ درصد به روش سنتی کشت و ۹۳ درصد برداشت برنج هم با افزایش بهکارگیری کمباینهای کوچک در شالیزارها، به صورت مکانیزه انجام میشود.
در این میان به دلیل محدودیت اراضی و آب، یکی از مهمترین راهها برای خودکفایی در تولید برنج، افزایش بهرهوری زمینهای کشاورزی موجود است. استفاده از تجهیزات نوین کشاورزی، اصلاح خاک و استفاده بهینه از منابع آب و کود میتواند کمک کند تا زمینهای موجود بازدهی بیشتری داشته باشد. به عنوان مثال، استفاده از سیستمهای آبیاری قطرهای و خشکهکاری برنج به جای رویه مرسوم غرقابی، در مناطق کمآب میتواند مصرف آب را کاهش و در عین حال تولید را نیز افزایش دهد.
آموزش کشاورزان و پرورش مروجان متخصص در زمینه برنج، علاوه بر موارد فوق یکی از ارکان افزایش تولید و تداوم شرایط مطلوب و ماندگاری خودکفایی و حتی سودآوری کشت برنج است. امروزه علم ترویج، مسألهمحور شده به گونهای که کشاورز مشکل خود را مطرح و مروجان و محققان مراکز تحقیقاتی آن را برطرف میسازند. ارائه مشاورههای فنی – تخصصی برای کمک به حفظ اراضی و تسهیل دریافت منابع مالی نیز میتواند از جمله اقدامات مؤثر مروجان باشد.
ایجاد و تقویت زیرساختهای لازم برای تولید برنج مانند انبارها، شبکه حمل و نقل و فرآوری محصولات، به کشاورزان کمک میکند تا برنج تولیدی به موقع جمعآوری و به موقع به دست مصرف کننده برسد و از ضایعات محصول هم جلوگیری شود. همچنین، ایجاد سیستمهای بیمهای و حمایتهای مالی از کشاورزان میتواند خطرات ناشی از تغییرات آب و هوایی و بحرانهای اقتصادی را کاهش دهد.
استفاده از روشهای کشاورزی پایدار که شامل حفظ تنوع زیستی محیط و کاهش استفاده از سموم شیمیایی و بخصوص مقابله با ورود فاضلاب شهری و روستایی است، میتواند به حفظ منابع طبیعی و کیفیت محصول کمک کند. در این راستا، باید به کشاورزان آموزش داده شود که چگونه میتوانند کشاورزی را به گونهای انجام دهند که هم بازدهی بالاتری داشته باشند و هم به محیط زیست آسیب وارد نکنند.
یکی دیگر از راههای خودکفایی در تولید برنج و تداوم آن، جذب سرمایه در این بخش است. دولت باید سیاستهایی را اجرا کند که به سرمایهگذاران امکان دهد در بخش کشاورزی برنج سرمایهگذاری کنند. این سرمایهگذاری میتواند به تجهیز مزارع، تولید ماشینآلات کشاورزی و توسعه فناوریهای نوین منجر شود.
تقویت برنامه ملی تجهیز، نوسازی و یکپارچهسازی اراضی، احداث شبکههای آبیاری و زهکشی و جادههای دسترسی به شالیزارها و البته جلوگیری از تخریب اراضی برای تبدیل اراضی درجه یک کشاورزی به ویلا و توسعه شهرها، همزمان کمک به بهبود وضعیت کشاورزان و افزایش بهرهوری بسیار ضروری است، اگرچه برخی شالیکاران به دلیل نگرانی از کاهش مساحت اراضی زراعی خود، تمایلی به اجرای طرح تجمیع ندارند. با این حال مروجان حاضر در عرصه باید تلاش کنند تا شالیکاران بپذیرند این طرح سبب افزایش بهرهوری، کاهش هزینهها و تسهیل دسترسی به مزارع میشود و با بهینهسازی منابع آب و خاک، تولید برنج را نیز اقتصادیتر میسازد.
برای جلوگیری از تغییر کاربری اراضی کشاورزی به نظر میرسد ایجاد “بانک اراضی کشاورزی” از سوی معاونت برنامهریزی و اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی با همکاری سازمان مدیریت و برنامهریزی کشور ضروری است؛ تا اگر به هر دلیلی پس از فوت یک نفر و یا خستگی و بیانگیزگی، مالک زمین نخواهد به کار آباء و اجدادی خود ادامه دهد؛ اگر برادر بزرگتر پول خرید سهم ورثه را دارد که چه بهتر، در غیر این صورت سهم بقیه در گرو بانک اراضی قرار گیرد و یا مزرعه به قیمت روز به متقاضیان جدید فروخته شود، اما به هیچ وجه اجازه خرد شدن مزرعه داده نشود. زیرا اراضی خرد یقیناً از خدمات حمایتی دولت هم بینصیب و بهرهوری آن نیز کاهش مییابد و عملاً درآمدی را با خود نخواهد داشت که چنین زمینهایی هم معمولاً در معرض تغییر کاربری قرار میگیرند.
یکی دیگر از راههای پایداری در خودکفایی تولید برنج، توسعه کشت قراردادی است که خوشبختانه در ۳ استان شمالی با هدف تنظیم بازار این محصول که از جمله اقدامات وزارت جهاد کشاورزی در ۱۳۰ روز فعالیت دولت چهاردهم است، انجام شده و این اقدام نیز یقیناً نقش مهمی در افزایش عرضه و تعدیل قیمت برنج خواهد داشت.
کشت قراردادی مبتنی بر تولید است که مطابق توافق بین خریدار و کشاورز و تعیین شرایط تولید و بازاریابی محصول انجام میشود. خریدار که معمولا شرکتها و صنایع غذایی هستند موظف به تعیین بهترین الگوی کشت، تأمین نهادههای تولید با قیمت مناسب، آموزش و ترویج کشاورزان و بازاریابی می شوند و تمرکز کشاورزان تنها روی برنامهریزی تولید محصول باکیفیت با کمترین هزینهها قرار میگیرد و دیگر دغدغهای برای فروش محصول خود نخواهند داشت.
ایجاد صنایع تکمیلی مانند بستهبندی و تولید محصولات فراوری از برنج که اتفاقاً مدرنترین کارخانجات آن هم در شمال کشور به بهرهبرداری رسید، میتواند به افزایش ارزش افزوده تولید برنج کمک کند. توسعه این صنایع میتوانند به کشاورزان انگیزه بیشتری برای تولید و فروش برنج بدهند و در عین حال منافع اقتصادی بیشتری را برای کشور ایجاد کنند.
دولت همچنین میتواند با اصلاح سیاستهای تجاری و تعرفههای وارداتی، از واردات برنج جلوگیری و از تولید داخلی حمایت کند. این کار میتواند باعث افزایش تقاضا برای برنج داخلی و در نتیجه رشد تولید شود؛ به شرط این که مراقبت صورت گیرد چنین برنامهای سبب آسیب به سفره مصرف کنندگان و نابودی کل اهداف خودکفایی تبدیل نشود.
البته ضرورت صرفهجویی در مصرف و مراقبت از دانه دانه برنج طبخ شده در سفره خانوار، رستورانها و مراکز پذیرایی، همانند مقابله با ضایعات در مسیر تولید، برداشت، شالیکوبی، انبارداری و حمل و نقل، موضوعی نیست که بتوان به سادگی از آن گذشت. این موضوع هم از لحاظ شرعی و هم اقتصادی ضروری و مقابله جدی با هرگونه اسراف به نفع اقتصاد ملی و کمک به کاهش قیمتها و پربار شدن سفره نیازمندان جامعه است.
بسترسازی خودکفایی در تأمین برنج که اتفاقاً بیشترین مصرف را هم در سطح کشورهای خاورمیانه داریم، راه بسیار مهم و خوشبختانه براساس روند قابل رصد و پیشبینی و همت و تلاش خالصانه شالیکاران، قابل دستیابی است که امیدواریم در کمتر از سه سال به دست آید و این کار بزرگ نیز در راستای «جهاد تبیین» مورد نظر رهبر معظم انقلاب به درستی تبیین و تبلیغ شود تا جشن خودکفایی در تولید برنج هم در ایران عزیز به زودی برگزار گردد.
مجید زندی – پایگاه اطلاعرسانی وزارت جهادکشاورزی
