گیاهان تراریخته که زمانی با شعار حل مشکلات کشاورزی و مسائل زیستمحیطی ریشه بست و قد کشید، امروزه تبدیل به یکی از بزرگترین علامتهای پرسش ذهنی مردمی شده است که علاوه بر تأمین غذای روزمرهشان، به چگونگی تأمین آن نیز اهمیت میدهند.
مردمی که بین دو گروه موافق و مخالف گیر کردهاند، موافقانی که بر گسترش کشت گیاهان تراریخته برای مقابله با بحرانهای غذایی تأکید میکنند و مخالفانی که ریسکهای پیش رو، مخاطرات و نحوه گسترش این فناوریها را مایه انتقاد قرار میدهند. با این همه، سال ۲۰۱۴، نوزدهمین سال تجاریسازی موفق محصولات تراریخته در حالی به پایان رسید که سطح زیر کشت جهانی این محصولات در این سال با ۱۸۱,۵ میلیون هکتار شکسته شد. کشورهای آمریکا، برزیل، آرژانتین، هند و کانادا به ترتیب پنج کشور برتر تولیدکننده محصولات تراریخته در سال ۲۰۱۴ بودهاند.
این در حالی است که طبق نظرسنجیهای صورتگرفته ۷۲ درصد آمریکاییها تمایلی به مصرف محصولات دستکاری شده ژنتیکی ندارند و بیش از ۹۰ درصد شهروندان آمریکایی خواهان برچسبگذاری محصولات هستند.
شاید روزی محصولات GMO با این وعده به بازارها راه یافتند که بازده تولید را افزایش داده و از میزان مصرف آفتکشهای کشاورزی میکاهند، اما مخالفان ترویج محصولات تراریخته مدعی هستند که افزایش تولید و مبارزه با گرسنگی، تنها بهانهای برای تولید محصولات تراریخته است.
به گفته آن ها دستکاری ژنتیکی غذا هیچگاه برای تولید یک محصول عمومی، سیر کردن گرسنگان، حمایت از کشاورزان و یا برای دادن حق انتخاب به مصرفکننده نبوده، بلکه صرفاً برای کنترل انحصاری و گسترده شرکتهای بزرگ چندملیتی در سیستم غذایی جهان اعمال میشود.
با توجه به وجود دغدغه های فراوان در این رابطه و بهمنظور تبیین و توضیح برخی پرسشهای افکار عمومی درباره کم و کیف محصولات تراریخته، توانستم با مریم رحمانیان، کارشناس ارشد روشهای تحقیقات مشارکتی از دانشگاه لنکستر انگلیس که چندی پیش به تهران آمده بود، گپ و گفت صمیمانهای را درباره گیاهان GMO در ایران و جهان داشته باشم که حاوی اطلاعاتی جالب و خواندنی از پشت پرده های تولید محصولات تراریخته بود.
رحمانیان متولد سال ۱۳۵۳ خورشیدی در تهران و خانوادهای عشایری از استان چهارمحال و بختیاری است و ۹ سال است که در زمینه اصلاح مشارکتی بذر با موسسه توسعه پایدار و محیط زیست (سنستا) فعالیت میکند.
امیدوارم این گفتگو بتواند در جهت پاسخ به برخی پرسشهای خوانندگان راهگشا باشد.
در نخستین پرسش از مریم رحمانیان میخواهم نظرش را درباره گیاهان تراریخته بگوید و اضافه میکنم که جهان بهدلیل بحرانهای پیش روی زیستمحیطی و مخاطرات فقر و گرسنگی، ناچار از انتخاب تراریخته نیست؟
وی در ابتدای صحبتهای خود مخالفت ۱۰۰ درصدی خود با کشت گیاهان تراریخته و تولید محصولات آن را اعلام کرد و گفت: به هیچ عنوان این شعار را قبول ندارم که با افزایش عملکرد و تولید، فقر و گرسنگی را از بین میبریم، چون تولید ناپایدار هیچ کمکی به نسلهای بعد ما نخواهد کرد.
رحمانیان افزود: بحران گرسنگی جهان، بحران کمبود غذا نیست، در همین لحظه نیز غذا به مقدار کافی برای سیر کردن تمامی انسانهای کره زمین وجود دارد و به دلایل اقتصادی، سیاسی و جنگ است که غذا به دست مردم نمیرسد و با توجه به آن که اکثر گرسنگیهای موجود در مناطق جنگزده است و قرار نیست غذایی به دست گرسنگان و جنگزدگان برسد، چه فرقی میکند محصول تولید شده GMO باشد یا نه؟
وی با بیان اینکه هر تکنولوژی جنبههای مختلف سیاسی، حقوقی، اجتماعی و اقتصادی دارد که در زمان استفاده از آن باید در نظر گرفته شود، خاطرنشان کرد: امروزه در دنیا همانند ایران، مخالفان زیادی برای استفاده از تکنولوژیهای جدید ازجمله گیاهان GMO وجود دارند.
تراریخته بودن برنج طارم مولایی، شعار است
کارشناس ارشد روشهای تحقیقات مشارکتی مدعی شد: برنج تراریخته طارم مولایی که ادعا شده توسط محققان ایرانی تولید شده است، حاوی ژنی است که به نام شرکت سوئیسی سینجنتا ثبت شده و بدون اجازه این شرکت از آن استفاده شده است و ایرانی بودن این برنج تراریخته شعار است.
رحمانیان در ادامه با اشاره به اینکه در حال حاضر چون ایران عضو سازمان تجارت جهانی نیست شرکت سینجنتا نمیتواند کاری کند، تصریح کرد: این شرکت اعلام کرده است روزی که ایران عضو سازمان تجارت جهانی شود، اعلام خسارت خواهد کرد.
پولهای کثیف در پشت پرده گیاهان تراریخته
وی با عنوان اینکه در تولید گیاهان تراریخته پولهای هنگفتی مبادله میشود که بسیاری از دولتها و سیاستمداران قادر نیستند از آن چشمپوشی کنند، به پرداخت هزینه تبلیغات هیلاری کلینتون، نامزد انتخاب ریاست جمهوری آمریکا در سال ۲۰۱۶ توسط شرکت “مونسانتو” (یک شرکت عمومی آمریکایی و چندملیتی صنایع کشاورزی و بیوتکنولوژی، از بزرگترین تولیدکنندگان بذر و علفکش در جهان و پیشرو در حوزه مهندسی ژنتیک) اشاره کرد که مطمئناً پس از برنده شدن کلینتون در انتخابات، چند برابر آن به این شرکت بازگردانده میشود و این مسأله یکی از جلوههای سیاسی تولید محصولات تراریخته است.
علفکش رانداپ سرطانزاست
کارشناس ارشد روشهای تحقیقات مشارکتی با بیان اینکه صرفه تولید محصولات تراریخته در گیاهان سویا، کلزا، پنبه و ذرت است که کشت صنعتی دارند، یادآور شد: چون هزینه تحقیقات برای تولیدکنندگان گیاهان تراریخته بالا است، روی محصولاتی که صرفه اقتصادی داشته باشد، انجام میگیرد.
رحمانیان اساسیترین نوع بذر و تراریخته را، بذور مقاوم به علفکش رانداپ Roundup (گلایفوسیت) عنوان کرد و اظهار داشت: این علفکش که سازمان بهداشت جهانی (WHO) سرطانزا بودن آن را تأیید کرده است علاوه بر از بین بردن علفهای هرز، بهدلیل قدرت بالایش گیاه اصلی و در ادامه معده و رودهها را نیز از بین میبرد، هماکنون با استفاده از سویا و ذرت مقاوم به علفکش رانداپ، از این علفکش با شدت و سرعت بیشتری و به میزان فراوان در کشتهای صنعتی استفاده میشود، به گونهای که در سفری که به آرژانتین داشتم در عبور از یکی از اصلیترین کشتزارهای سویا که به ایران نیز صادر میشود، پسماندهای علفکش رانداپ در خاک قابل مشاهده بود و به خاک، رنگی غیرطبیعی و خاکستری داده بود.
وی تأکید کرد: گیاهان تراریخته، باعث افزایش استفاده از علفکشها میشوند و در ادامه با استفاده بیشتر از علفکشها و مقاومت علفکشها، باید بیشتر و بیشتر از آنها استفاده کرد.
رحمانیان با بیان اینکه هم تولید بذور مقاوم به رانداپ و هم تولید علفکش رانداپ توسط شرکت مونسانتو صورت میگیرد، گفت: این امر نشاندهنده وابسته بودن منافع اقتصادی است که هرکس خواهان خرید بذور مقاوم به رانداپ است، باید علفکش آن را نیز از همان شرکت تهیه کند.
وی نوع دیگر بذور تراریخته، بذور حاوی ژن BT اعلام کرد که مقاوم به حشرات و آفات هستند و در برنج طارم مولایی نیز از این ژن استفاده شده است و افزود: این ژن نیز در صورت استفاده در سطح زیاد، باعث مقاومت به آفات میشود و شاید در نهایت برای چند سال پاسخ مثبت دهد هرچند ما معتقدیم این برنج عملکرد مثبتی نداشته و بهگونهای میتوان گفت جواب نداده است.
برنج تراریخته طارم، بدون مجوز تولید شده
کارشناس ارشد روشهای تحقیقات مشارکتی با اشاره به اینکه در قانون ایمنی زیستی محققان باید پاسخگوی کشت هر محصول تراریخته باشند و تمامی بذور باید نظام حقوقی را طی کنند، خاطرنشان کرد: برنج طارم مولایی علاوه بر آنکه این نظام حقوقی را طی نکرده، آزمایشات قبل از کاشت نیز روی آن صورت نگرفته و بدون مجوز تولید شده است.
رحمانیان ادامه داد: تجربه ما انسانها پس از استفاده از کودها و سموم شیمیایی نشاندهنده آن بود که هر تکنولوژی و مادهای که بخواهد وارد بازار شود باید چندین سال آزمایش شود و با یک یا دو سال نمیتوان نتیجه گرفت، همانطور که ۳۰ سال پیش کسی نمیگفت که سموم شیمیایی سرطانزا هستند.
وی از اجرای ضعیف قانون ایمنی زیستی در ایران اظهار نارضایتی کرد و یادآور شد: تکنولوژیهای نوین طولانیمدت مورد آزمایش قرار میگیرند تا به مرحله تأیید برسند، اما در ایران نهایتاً پس از یک سال مهر قبولی دریافت میکنند.
رحمانیان با اشاره به وجود سم در شیر مادرانی که از محصولات مقاوم به رانداپ استفاده کردهاند و خطراتی که پیش روی ما و نسلهای بعد از ما است، تصریح کرد: هرچند جلوگیری و مقاومت در برابر هرآنچه منافع اقتصادی زیادی پشت آن است کار سختی است و تبلیغات و تعاملات سیاستمداران قوانین را به سمت آنها برمیگرداند، اما به نوبه خود باید بتواند در این زمینه آگاهسازی انجام دهد.
اگر وزیر کشاورزی بودم…
وی در پاسخ به این پرسش که اگر وزیر کشاورزی ایران بودید و قادر به تصمیمگیری در برابر چالشهای موافقان و مخالفان تولید محصولات تراریخته چه میکردید، تأکید کرد: کار وزارت و تأمین غذای یک کشور، بسیار دشوار است و تصمیمهای سختی باید گرفته شود. به همین دلیل ترجیح میدهم در جایگاه خود حرف بزنم، اما اگر وزیر بودم حقیقت را به مردم میگفتم و با اطلاعرسانی، فرهنگسازی، بحث و تحقیق در این زمینه و دست کم با برچسبگذاری این محصولات، به مردم حق انتخاب میدادم.
کشاورز یک محقق است، نه صرفاً مصرفکننده بذر!
این کارشناس ارشد روشهای تحقیقات مشارکتی در رابطه با همکاری با مؤسسه توسعه پایدار و محیط زیست (سنستا) به کارهای مشارکتی در جوامع روستایی و انجام فعالیتهای تحقیقی اشاره کرد و اظهار داشت: فعالیتهای انجامگرفته به هیچ عنوان تحمیلی نیست و به نظر ما کشاورز خود یک محقق است نه صرفاً مصرفکننده بذر!
رحمانیان با گلایه از عدم همکاری دولت و بهویژه بخش تحقیقات گفت: مؤسسه اصلاح بذر از آنجا که عادت به کار مشارکتی ندارند علاقهای به این فعالیتها نشان نمیدهند، آنها کشاورز را یک مصرفکننده و خود را مغز متفکر میدانند.
وی خاطرنشان کرد: طی ۹ سال کار تحقیقاتی در زمینه بذر تعداد کمی از بخش تحقیقات دولتی هستند که همکاری میکنند و اکثرا به درجه علمی خود مغرور هستند.
رحمانیان منابع تأمینکننده هزینههای تحقیقات را بودجهگذاری سازمانهای جهاد کشاورزی استانها، سازمان ملل و تشکلهای بینالمللی عنوان کرد و افزود: در بخش بذر یک معاهده بینالمللی در رابطه با منابع ژنتیکی گیاهی است بودجهای را در نظر میگیرند و پرداخت میکنند.
وی با بیان اینکه در حال حاضر معنی “پایداری” آنطور که باید در اذهان عمومی و حتی محافل رسمی که هضم نشده است، ادامه داد: پایداری به این معنی است که از امنیت غذایی هفت نسل آینده خود مطمئن باشیم و به این نتیجه برسیم که باید امروز کمتر بخوریم تا نسلهای آینده من نیز از امنیت غذایی برخوردار باشند، در حال حاضر در سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو) نیز بخشی بهدنبال تولید ارگانیک، حفظ پایداری و همکاری با طبیعت و به قولی “اگرواکولوژی” هستند که ما نیز طرفدار این گروه هستیم.
رحمانیان در ادامه با عنوان اینکه گروه دوم به دنبال استفاده از تکنولوژیهای عجیب و غریب و خیلی پیشرفته برای تأمین غذا هستند، تصریح کرد: گروه سوم نیز حد واسطها هستند که میگویند اگر لازم باشد از بیوتکنولوژی استفاده شود، اما حتیالامکان باید از تولیدات ارگانیک استفاده شود.
فائو، در میانه موافقان و مخالفان
کارشناس ارشد روشهای تحقیقات مشارکتی با اعلام اینکه فائو نیز درگیر زد و بندهای سیاسی است و نمیتواند موضعگیری صریح داشته باشد، تأکید کرد: سال گذشته فائو یک سمپوزیوم اگرواکولوژی (بومشناختی ارگانیک) برگزار کرد، اما اجازه برگزاری این سمپوزیوم اگرواکولوژی به شرطی از سوی آمریکا، کانادا و استرالیا صادر شد که یک سمپوزیوم بیوتکنولوژی در سال بعدش برگزار شود و سمپوزیوم بیوتکنولوژی نیز در اوایل سال ۲۰۱۶ برگزار خواهد شد.
وی با تأکید بر سیاسی بودن قضایا، اظهار امیدواری کرد که کاش تنها از اگرواکولوژی در دنیا استفاده میشد و یادآور شد: هرچه وارد ردههای قدرت شویم کمتر به جواب میرسیم، شاید یک کشاورز یا یک فرد عادی به راحتی اگرواکولوژی را انتخاب کند، اما وزیران کشورهای مختلف و مدیران فائو سعی بر راضی نگهداشتن دو طرف دارند و سعی بر تعادلسازی این جنگ بزرگ در سطح جهانی دارند.
نباید ناامید شد
رحمانیان اظهار داشت: با تمام این گفتهها نباید ناامیدی را پذیرفت و هرکس باید در حد توانش و از سفره شخصی خود فعالیتش را آغاز کند. کشاورز در مزرعه، مهندس کشاورزی با فعال کردن چند کشاورز، یک سیاستمدار در سطح کاری خود میتوانند از پایینترین تا بالاترین سطح فعال باشند و با وجود موانع زیاد، ناامید نشوند.
وی همچنین گفت: شاید نتوان جلوی تمامی رنجی که همه انسانها میبرند را گرفت و یا خیلی سریع تغییر وضعیت داد و روند بهبودی را طی کرد، اما نباید ناامید شد و باید برای کاهش رنجها تلاش کنیم.
رحمانیان مبحث تغییرات اقلیمی در سطح بینالمللی را بسیار تأثیرگذار در افزایش تولیدات کشاورزی و غذا دانست و افزود: بیوتکنولوژیستها و اگرواکولوژیستها هرکدام معتقدند خود بهتنهایی قادر به حل این بحران هستند.
عقده تکنولوژی، ما را از کار در مزرعه و کنار کشاورز دور کرده است
کارشناس ارشد روشهای تحقیقات مشارکتی با اظهار تأسف از اینکه در کشور ما عقده تکنولوژی وجود دارد، خاطرنشان کرد: از آنجا که فکر میکنیم از جهان اول عقب هستیم، میخواهیم خود را با استفاده از تکنولوژی جلو ببریم. بهعنوان مثال تمامی دانشجویان اصلاح بذر بهدنبال کار در زمینه بیوتکنولوژی هستند و بهدنبال کار در مزرعه و کنار کشاورز نیستند.
قوانین ایمنی زیستی باید سختتر شود
وی ادامه داد: اگر روزی تصمیمگیرنده بودم، قانون ایمنی زیستی سختتری را نسبت به قانون موجود تصویب میکردم تا هر تکنولوژی پس از سالها کار و امتحان بتواند وارد عرصه شود و پایداری طولانی شدن تحقیقات را به معنای واقعی قانونی میکرد، همچنین بر اساس آزمایشات طولانیمدت صورتگرفته در جهان، جلوی ورود محصولات تراریخته را به بازار میگرفتم و مهمتر از همه آنکه مردم را از خطراتی که در پیش روی آنها است مطلع و آگاهسازی میکردم.
رحمانیان با بیان اینکه با یک تصمیم قاطعانه و محکم برای تغییر کشت طی یک برنامه ۱۰ ساله میتوان تولید غذای سالم و کافی داشته باشیم، تصریح کرد: در حال حاضر هرکس به فکر منافع خودش است و باید بتوانیم ابتدا فکر خودمان را اصلاح کنیم.
وی در پایان با تأکید بر اینکه به هیچ عنوان ضدمدرنیته و تکنولوژی نیستم، یادآور شد: معتقدم نباید خودزنی کنیم و احساساتی برخورد کنیم و باید بتوانیم از تکنولوژی در راه درست آن استفاده کنیم و بدانیم که در تمامی دنیا با بیداری مردم و فشار وارد کردن جوامع به دولتها قوانین قابل توجهی تصویب میشوند.
آنچه مسلم است جهان امروز با بحران و امنیت غذایی و فقر درآمدی روبهرو است و تولید غذا در آینده باید افزایش پیدا کند، اما بیشک تولید محصولات تراریخته تنها راه رویارویی با این بحران نیست و تا زمانی که ترس و نگرانی عمومی در رابطه با تولید محصولات تراریخته ادامهدار باشد، تولید این محصولات و پذیرفته شدن آنها در جوامع چالشبرانگیز خواهد بود و تنها با ادامه تحقیقات و اطلاعرسانی کافی و درست میتوان به موضعگیری صحیح پرداخت./
گفتگو و عکس: افسانه زعیمزاده
خبرگزاری کشاورزی ایران (ایانا)
